مقدمه: امروزه دارو رسانی از راه بینی، به عنوان یک روش جایگزین برای تزریق و مصرف خوراکی دارو در نظر گرفته میشود و محققان به دنبال راهکارهای جدید برای توسعه آن میباشند. این روش در طب سنتی ایران، به عنوان یکی از مسیرهای مصرف دارو بویژه برای اختلالات عصبی مورد توجه بوده است. هدف از این مطالعه معرفی الگوهای دارو رسانی از مسیر بینی از دیدگاه طب سنتی ایرانی در بیماری‌های سر و گردن در دوره تمدن اسلامی است.
روش پژوهش: بخشهای مرتبط با بیماری‌های سر و گردن از کتب مرجع طب سنتی ایران از قرن3 تا 13 ه.ق. شامل فردوس الحکمه، الحاوی فی الطب، هدایه المتعلمین، قانون فی الطب، ذخیره خوارزمشاهی، رساله‌ی غیاثیه، خلاصه التجارب، طب یوسفی، طب اکبری و اکسیر اعظم استخراج گردید. مطالب مرتبط با کلیدواژه های مطالعه شامل انکباب، بخور، ذرور، سعوط، شموم، شیاف، عطوس، غوالی، فتیله، لخلخه، نشوق و نفوخ و مترادفات آنها به صورت خط به خط مطالعه و فیشبرداری شد. مستندات جمع آوری شده براساس بازه زمانی، روش مورد اشاره، نوع بیماری، تاکیدات و پرهیزات هر روش طبقه بندی شدند.
یافته‌ها: اشکال دارو رسانی از راه بینی شامل 11 گونه مرتبط با سه گروه اصلی (جامدات، مایعات و نوع گازی شکل) یافت شدند. جامدات به صورت پودرها شامل دمیدن یا بالا کشیدن درون بینی (نفوخ، عطوس)، پاشیدنیها (ذرور) و خمیرها شامل شیاف و فتیله طبقه بندی می‌شدند. مایعات به صورت چکاندن در بینی (سعوط) و مایع استنشاقی (نشوق) و انواع گازی شکل (بخور)، حمام بخار (انکباب)، بالا کشیدن (لخلخه) و بوی خوش (شموم، غوالی) بودند. سعوط بیشتر از سایر روشها مورد استفاده بود و سردرد رایج‌ترین بیماری بود که این روش برای آن استفاده می‌شد اما روش سعوط برای درمان بیماری‌های چشمی با احتیاط بیشتری مورد اشاره بوده است.
بحث و نتیجه‌گیری: دارو رسانی از راه بینی در طب سنتی ایرانی برای چندین نوع بيماری توصيه شده است و عموماً به عنوان يك درمان موضعي مورد استفاده قرار می‌گرفت. این روش محاسن زیادی از جمله کاربرد آسان، غالبا بدون درد، مقرون به صرفه، ایمن و دارای کارآیی بالا دارد. اما این نوع استفاده احتمالاً دارای عوارض جانبی از قبیل: آسیب مخاط بینی، محدودیت در انتقال دارو از راه بینی و عدم خروج دارو پس از استفاده دارد. به نظر میرسد توصیه های اطبای ایرانی و تجربیات آنها در روش دارو رسانی از راه بینی از پتانسیل بالایی برای تحقیقات آینده برخوردار است.